Savaş, Satranç ve Futbol

 

Satranç’ın ve futbolun tarihi biraz da savaşın tarihidir. Savaşın kavramları ve unsurları satrançı ve futbolu beslemiş, şekillendirmiştir. Savaş tarihinde kullanılan hücum, savunma, kalelerin ele geçirilmesi, atların ve fillerin meydanda bir figür olarak belirlenmesi; bugün oynadığımız ve izlediğimiz satranç ve futbolda kendini belli eder.

Satranç ilk önce Hindistan’da ortaya çıktığı söylenir ve yazılır. M.S. 6. yy’da “Chaturanga” adıyla karşımıza çıkar. “Chatur” Sanskritçe’de “dört” demektir. Buradaki dörtlü yapı, satrançtaki dört ana bileşeni ifade eder: piyade/piyon, at, fil, savaş arabası/kale. “Chatur”, Farsça, Kürtçe ve Zazaca’da “çahar, çwar, çehar” olarak günümüze kadar gelmiştir. Peki, “Chaturanga” nasıl oldu da “satranç” adını aldı? Hindistan’dan İran’a gelen oyunun adı “Shatranj” oldu. Araplar da aynı şekilde kullandı. İslam fetihleriyle önce Endülüs (İspanya) ve Sicilya’ya, sonra Avrupa’ya yayıldı.

Satranç kelimesinin kökeninde “şah” vardır. Almanca’da da “Schach” adını almıştır. Oyunun hiç şüphesiz en önemli taşı şahdır. Şah kenara sıkışınca ve hareket edemeyince mat olur. “Mat”, Farsça’da “merd” (ölü) demektir. Yani “kral öldü, oyun bitti” anlamına gelir. İngilizce “checkmate” de aynı kökten gelir.

Şahın yanında en önemli yardımcısı vezirdir. Klasik Orta Çağ devletlerinde şah genellikle sarayda oturur, pek hareket etmezdi. Elbette mareşal unvanlı, ömürlerini at sırtında geçirmiş, fetihler yapmış krallar da vardır. Buna karşılık vezirler her yere hareket eder, ülkenin asayişini ve adaletli yönetimini sağlardı. Osmanlı padişahları savaşa katılmadığında veziriazam, “serdar-ı ekrem” unvanıyla orduya komuta ederdi.

Satrançta bir diğer önemli taş attır. Atlar savaşın belirleyici unsurudur. Hızlı hareket eder, düşman ordusunun disiplinini bozar. Belki de satrançta diğer taşların üzerinden atlayarak geçen tek taş olması tesadüf değildir. Filler Güneydoğu Asya’da savaşta kullanılırdı; oyunun kökeni de oradandır. Satranç Avrupa’da ortaya çıksaydı büyük ihtimalle filler olmazdı. Timur ordusunda savaş filleri kullanıldığını biliyoruz.

“Kale”, savaşta ele geçirilmesi gereken yerdir. Kaleler ağır toplarla dövülür, saldırı sonucunda ele geçirilirdi. Piyonlar en önde yer alır. Hareket kabiliyetleri sınırlıdır. Büyük güçleri ve ayrıcalıklı unvanları yoktur; ancak sayıları fazladır. Sayıları fazla olduğu için bazen feda edilir. Ne için? Şahı korumak ve hayatta kalmasını sağlamak için. Bütün bu tabloya baktığımızda, satranç taşlarının tümüyle savaşın ürünü olduğunu görürüz.

Futbola gelince; burada kullanılan hücum, savunma, merkez orta saha, sağ kanat, sol kanat ve kale gibi unsurlar savaşta da kullanılır. Futbolda önemli olan kaleyi korumak, kaleye gol girmesini önlemektir. Savaşta kaleleri yıkmak için ağır toplar kullanılır. Hisar veya kale zarar gördüğünde oradan fetih kolaylaşır. Orta Çağ’da kaleler ve şatolar en yüksek, sarp yerlere kurulurdu; fethedilmesi zor olsun diye. Bu yüzden feodal çağ Avrupa’da kolay sonlanmamıştır. Fatih Sultan Mehmet, “Şahi topları” ile Konstantinopolis surlarını yıktığında topların önemi daha da artmış, Avrupa’da ağır toplar yapılmaya başlanmıştır. Bu toplar feodalizmin sonunu getirmiş, kaleye sığınan toprak sahiplerine ağır darbeler vurmuştur.

Futbolda iyi hücum, taktiksel hücumla rakip savunmanın dengesini bozarak kaleye yol alır. Gol, aslında kalenin ele geçirilmesi demektir. Topla kaleye vurmak, kalenin sırlarına zarar vermek, delmek gibidir. “Gol” kelimesi İngilizce’den gelir. “Goal”, “sınır/direk” demektir. Orta Çağ’da da bu anlamda kullanılırdı. Modern futbolda top kalenin içine girerse sınır geçmiş olur; tıpkı savaşta ordunun düşman sahasındaki kaleye girmesi gibi, sınır delinmiş olur.

Futbolda bir de kanat vardır: sağ kanat ve sol kanat. Savaşta da kanat (İng. flank) vardır. Bir ordunun sağ ve sol yanı, yani merkezin dışındaki iki tarafıdır. Ortadaki ana kuvvet merkezdir. Futbolda da aynı sistem kullanılır. Kanatların amacı, düşman merkezini dağıtmaktır. Sağ ve sol kanat oyuncuları genellikle hızlıdır; adam eksiltir, savunmanın dengesini bozar, yıpratır.

Dipnot:

1) Görsel yapay zeka tarafından hazırlanmıştır.